3.     OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

3.1.             Główne czynniki determinujące stan zagospodarowania miasta

Ponad tysiącletni rozwój miasta przyniósł bogatą, skomplikowaną strukturę przestrzenną, o stosunkowo czytelnym układzie. W historii miasta dominował czynnik harmonijnego rozwoju i narastania, przy stosunkowo małym przekształceniu istniejących struktur. Do końca XIX wieku przemiany przestrzenne zachodziły w sposób naturalny z pozostawieniem  czytelnych śladów przeszłości. Ostatnie dziesięciolecia XX wieku przyniosły zjawisko totalnego przekształcenia krajobrazu miejskiego. Proces ewolucji przestrzennej rozpoczął się w momencie przełamania ograniczeń, wyznaczonych przez obrys pruskich fortyfikacji i był wynikiem zaistnienia współzależnego układu, na który składały się różnorodne uwarunkowania procesu rozwoju.

Sylwetę Poznania zasadniczo kształtowały dwa kierunki działań: pionowy i poziomy. Nadbudowywaniu terenów nisko położonych towarzyszyło obniżenie lokalnych wyniesień. Następował proces oddalania się od rzeki i zajmowania przez zabudowę coraz wyższych pozycji terenowych. Rzeka Warta do końca osiemnastego stulecia stanowiła główny element planistyczny miasta.

Charakterystyczną cechą dla Poznania jest przenikanie się krajobrazów historycznych różnych epok. Miasto średniowieczne zostało wchłonięte przez miasto XIX-wieczne, tak jak parę wieków przedtem miasto lokowane wtopiło się w układ osad – bez zachowywania sztywnych granic.

Wytwarzanie przestrzeni miejskiej było pełnym konfliktów procesem społecznym, warunkowanym przez czynniki przyrodnicze, ekonomiczne, polityczne  i kulturowe,  tworzące łańcuch przemian krajobrazowych. Fragmenty krajobrazu kolejno przechodziły poprzez szereg form kulturowych, aż do swej współczesnej postaci,  zachowując ślady historycznej ewolucji, które uzasadniają oraz wyznaczają zakres możliwości jego zagospodarowania i przekształcenia.

W wyniku analizy kolejnych etapów rozwoju Poznania wyodrębniono następujące rodzaje krajobrazów kulturowych:

·         krajobraz naturalny

·         krajobraz wczesnego osadnictwa

·         lokacja miasta

·         miasto w murach

·         krajobraz po likwidacji umocnień

·         miasto twierdza

·         krajobraz po defortyfikacji

·         dwudziestolecie międzywojenne

·         krajobraz powojenny.

Głównym kryterium ich wydzielenia było stwierdzenie istotnych, dotyczących całego miasta zmian w krajobrazie, traktowanym jako synteza zjawisk zachodzących w środowisku przyrodniczym i cywilizacyjnym (kulturowym).

3.2.             Rozpoznanie zasobów środowiska kulturowego

W oparciu o analizę czynników miastotwórczych, które zdeterminowały aktualny stan zagospodarowania Poznania, biorąc pod uwagę  względy ilościowe i jakościowe zasobów (zasięg terytorialny, zasięg oddziaływania, wartości kompozycyjne itp.) wyodrębniono z przestrzeni kulturowej cenne elementy, świadczące o tożsamości miasta.

3.2.1.        Wielkie struktury przestrzenne

W makroskali miasta przestrzeń kształtowały cztery wielkie struktury:

·                     Dzielnice wielkomiejskie Poznania

Centrum, Wilda, Jeżyce, Łazarz, powstałe od XIII (miasto lokacyjne) do końca XIX wieku,  tworzące śródmieście zwarte, intensywnie zabudowane, o jednolitym wyrazie i wybitnych walorach architektoniczno-przestrzennych. Jest to obszar znacznych nawarstwień historycznych, gdzie przekształcenia krajobrazowe następowały najbardziej dynamicznie.

Aktualnie, widoczna na tym obszarze silna dekapitalizacja substancji związana jest z nieprawidłowo przeprowadzonymi regulacjami powojennymi oraz  znacznym  przeciążeniem całej struktury. Mieszkania użytkowane są zbyt intensywnie (nieprawidłowo przeprowadzone podziały), a ich standard często nie odpowiada współczesnym zapotrzebowaniom. Obciążenie przestrzeni ulic funkcjami transportowymi, parkingowymi i usługowymi znacznie przekracza ich możliwości.  Tendencja w nowych realizacjach do przekraczania wykształconych norm gabarytowych tak wysokościowych jak i powierzchniowych jest wynikiem ignorancji  nawarstwień historycznych. W związku z przemianami gospodarczo-społecznymi następuje opuszczanie przez mieszkańców rejonów o niskim standardzie zamieszkania.

·               Pas poforteczny wewnętrzny

Założenie urbanistyczne tzw. Ring Stübbena, powstałe w wyniku likwidacji pruskich umocnień wewnętrznych. Stanowi pierścień zieleni, składający się z rozległych parków i zieleńców, usytuowanych wzdłuż szerokich bulwarów, wzbogacony  reprezentacyjną architekturą. W strukturze miasta wyróżnia się walorami urbanistycznymi w skali ponadkrajowej, a także ułatwia identyfikację miasta.

Największym zagrożeniem dla tego założenia jest drastyczne odchodzenie  od projektu Josefa Stübbena, szczególnie w zakresie  gabarytu zabudowy.

·               Zewnętrzny pas fortów

System elementów struktury urbanistycznej, w formie pasa rozproszonych fortów, powstały w końcu XIX wieku, stanowi składową koncentrycznego modelu miasta oraz wartościowy przykład pruskiego budownictwa militarnego. Miasto w formie wielkogabarytowej przekroczyło pierścień forteczny w kilku miejscach, najczęściej go „przełamując”. Kształtowanie otoczenia poszczególnych elementów pierścienia odbywa się obecnie bez uwzględniania kontekstu fortecznego. Brak dobrych ekspozycji poszczególnych elementów systemu. Niewłaściwe użytkowanie fortów, czasem wręcz brak jakiegokolwiek użytkownika powoduje ich niszczenie. Propozycje zagospodarowania i wykorzystania fortów na ogół nie są zgodne z ich walorami historycznymi, prowadzą do zniszczenia  substancji zabytkowej. Istnieje presja na zabudowę terenów przylegających bezpośrednio do fortów. Wskutek tych wszystkich działań obserwuje się postępującą dezintegrację całości.

·               Strukturalne kliny zieleni

System zieleni krajobrazowej, opartej na sieci wodnej miasta, polegający na wyodrębnieniu ciągów zieleni, prowadzonych wzdłuż rzeki Warty i jej dopływów do granic śródmieścia i tworzących enklawy wśród terenów zabudowanych. Kliny są ułożone krzyżowo, dzielą miasto na cztery segmenty wypełnione funkcjami mieszkalno-usługowymi. Plan kształtowania struktury miasta w oparciu o system zieleni powstał w dwudziestoleciu międzywojennym.

Obecnie pojawia się duże zagrożenie dla ciągłości klinów. Nacisk na intensyfikację użytkowania terenów wchodzących w skład klinów oraz wprowadzanie w zbyt dużym zakresie zabudowy i innych elementów zagospodarowania, słabo związanych z funkcją rekreacyjną, jest sprzeczne z ekologiczną rolą klinów. Szczególnie niebezpieczne dla ich charakteru i krajobrazu są tendencje do wprowadzania elementów liniowych (linie wysokiego napięcia, drogi i.t.p), zwłaszcza prowadzonych wzdłużnie. Brak jest również sprecyzowanych granic klinów.

3.2.2.        Przestrzenie kulturowe

Obszary cenne dla środowiska kulturowego, nadające odmienny charakter poszczególnym rejonom Poznania, dokumentują kolejne fazy jego rozwoju.

Każda z tych struktur, stanowiąc indywidualną wartość, składa się na pluralizm przestrzenny miasta.

·                     Miasta historyczne i przedmieścia

Są to obszary o odległej metryce historycznej (od X wieku) i bardzo dużych walorach historyczno – przestrzennych (Ostrów Tumski, Śródka z Ostrówkiem i Komandorią, miasto lokacyjne w murach). Stanowią trzon obecnego miasta.

Niezabliźnione uszkodzenia tkanki urbanistycznej tego obszaru pochodzą z okresu wojennego i z powojennych prób nowych regulacji, lekceważących nawarstwienia kulturowe. Występuje tu silna dekapitalizacja substancji zabytkowej.

·                     Układy dawnych wsi i osad

Układy osadnicze często o średniowiecznym rodowodzie, zostały włączone w obszar miasta na przestrzeni ostatnich stu lat. Zachowane wsie i osady stanowią o tradycji historyczno-kulturowej miasta Poznania.

Struktura nieruchomości na tych obszarach przystosowana do dawnej produkcji rolnej nie odpowiada zapotrzebowaniu współczesnego miasta. Korzystna lokalizacja w stosunku do centrum miasta lub ciągów komunikacyjnych wpływa na podniesienie wartości terenu, co powoduje silną presję na powstawanie zabudowy nie liczącej się z realiami historycznymi. Istnieje groźba całkowitego zatarcia historycznej struktury. Migracje ludnościowe sprawiają, że społeczności lokalne słabo identyfikują się z zachowanym dziedzictwem i generalnie nie popierają działań dotyczących jego ochrony.

·               Zespoły zabudowy jedno i wielorodzinnej

Do tej grupy należą historyczne zespoły zabudowy o podwyższonych walorach przestrzennych, pochodzące głównie z okresu dwudziestolecia międzywojennego.

Obecnie dość powszechnie występuje zjawisko obciążania tych zespołów funkcjami usługowymi, co często wiąże się z modernizacją i przebudową nie nawiązującą do historycznej formy.

·               Zespoły parkowe

Są to zespoły pałacowo - dworsko – parkowo - folwarczne, a także ogrodowe i willowe, rekreacyjno-sportowe oraz cmentarze, które stanowią często ciekawe założenia architektoniczno - krajobrazowe, urozmaicają przestrzeń miasta, stanowią pamiątki historyczne. Tylko 6 najstarszych cmentarzy parafialnych wpisanych jest do rejestru zabytków, na pozostałych jedynie niektóre pomniki i grobowce posiadają wpisy w postaci kart do ewidencji konserwatorskiej. Tereny poza cmentarzami, jako przestrzenie łatwo dostępne, często są zajmowane pod współczesne inwestycje, co nierzadko związane jest z wypieraniem zabytkowej zieleni oraz przebudową zachowanych obiektów architektonicznych.

·               Zespoły poprzemysłowe

Powstałe głównie w XIX-w. Niektóre z obiektów nadal pełną swoje funkcje, inne stanowią atrakcyjne zespoły poprzemysłowe, o dużych walorach historycznych i artystycznych. Obecnie często podlegają znacznym przekształceniom związanym z przystosowaniem ich do nowych funkcji. Traktowane są jako potencjalne tereny inwestycyjne bez konieczności zachowania istniejącej substancji zabytkowej.

·               Zespoły militarne

Zespoły wojskowe-koszarowe stanowią głównie pozostałość po pruskiej twierdzy jaką był Poznań w XIX wieku. Tworzą one jeszcze do chwili obecnej zwarte kompleksy o wyróżniającej architekturze, choć dzielone tracą swoją zwartość przestrzenną. Obecnie tylko w niewielkiej części obiekty te wykorzystywane są przez wojsko. Przejęcie obiektów koszarowych przez różnych użytkowników powoduje ich przebudowę, z pominięciem kontekstu historycznego, co prowadzi do utraty charakterystycznych walorów architektonicznych.

3.2.3.        Historyczna sieć komunikacyjna

·               Szlaki drogowe

Historyczna sieć drogowa zachowała się częściowo w terenie (istniejące ulice), jednak w większości przypadków tylko w formie podziałów geodezyjnych. Obrazuje ona przebieg historycznych traktów wychodzących z obszaru staromiejskiego Poznania oraz relacje przestrzenne jakie występowały lub nadal występują między poszczególnymi jednostkami przestrzennymi – wsiami, folwarkami, osadami znajdującymi się w obrębie współczesnego miasta.

Współczesne formy zagospodarowania większych obszarów często nie uwzględniały dostatecznie dawnej sieci drogowej szczególnie o lokalnym znaczeniu. Dotyczy to głównie wielkich osiedli zabudowy blokowej (Rataje, Piątkowo), gdzie pozostały tylko ślady powiązań przestrzennych i komunikacyjnych funkcjonujących przez setki lat. Zmiana zagospodarowania ulic – szerokości i nawierzchni jezdni, chodników, zieleni nie pozostawia na ogół śladu historycznych wartości w przestrzeni ulic z uwagi na obecne wymogi komunikacyjne.

·               Linie kolejowe

Linie kolejowe wpisują się w krajobraz Poznania od 1848 roku. Infrastruktura kolejowa bardzo rozbudowana przestrzennie i technicznie straciła istotną wartość historyczną. Przemiany ekonomiczne powodowały, że jej część przestała być przydatna. Stąd następował proces usuwania linii kolejowych, dworców i zajmowania terenów pod inne funkcje. Ten naturalny proces odbywał się jednak bez udokumentowania (zapisu) śladów dziedzictwa kolejowego w przestrzeni miasta.

3.3.             Stan ochrony prawnej

Ochrona dziedzictwa kulturowego realizowana jest w Poznaniu przez Miejskiego Konserwatora Zabytków oraz Archeologa Wojewódzkiego.

3.3.1.        Ochrona konserwatorska

Obecnie ochrona konserwatorska w mieście zapewniona jest wyłącznie w formie wpisu do rejestru zabytków. Nie wykorzystana jest możliwość ustalenia ochrony w formie stref ochrony konserwatorskiej w zapisach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Ochronie podlegają:

·         zespoły urbanistyczno – architektoniczne (wpis do rejestru zabytków nr A 195, A225, A 230, A 231, A 239, A 244, A 274, A 368),

·         obszar śródmieścia (wpis do rejestru zabytków nr A 239),

·         forty zewnętrzne (A 256),

·         niektóre zespoły parkowe i cmentarze poza strefą śródmiejską (nr A 1358, A1763/407, 1912/A, A394, 2192/A, A315, A287, A317, A 200, A 370, A393, 1840/A, A234, A235, A236, A237, A238). 

Wiele obszarów wartościowych historycznie i przestrzennie pozbawionych jest ochrony prawnej. Część z nich (mapa O/11) Miejski Konserwator Zabytków postuluje objąć ochroną poprzez stworzenie odpowiednich zapisów w poszczególnych planach miejscowych.

3.3.2.        Ochrona archeologiczna

Na terenie miasta wyznaczone są obszary objęte strefami ochrony archeologicznej oraz strefami występowania znalezisk (mapa nr O/12).