3.
OCHRONA
DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
3.1.
Główne
czynniki determinujące stan zagospodarowania miasta
Ponad tysiącletni rozwój miasta przyniósł bogatą,
skomplikowaną strukturę przestrzenną, o stosunkowo czytelnym układzie. W
historii miasta dominował czynnik harmonijnego rozwoju i narastania, przy
stosunkowo małym przekształceniu istniejących struktur. Do końca XIX wieku
przemiany przestrzenne zachodziły w sposób naturalny z pozostawieniem czytelnych śladów przeszłości. Ostatnie
dziesięciolecia XX wieku przyniosły zjawisko totalnego przekształcenia
krajobrazu miejskiego. Proces ewolucji przestrzennej rozpoczął się w momencie
przełamania ograniczeń, wyznaczonych przez obrys pruskich fortyfikacji i był
wynikiem zaistnienia współzależnego układu, na który składały się różnorodne
uwarunkowania procesu rozwoju.
Sylwetę Poznania zasadniczo kształtowały dwa kierunki
działań: pionowy i poziomy. Nadbudowywaniu terenów nisko położonych
towarzyszyło obniżenie lokalnych wyniesień. Następował proces oddalania się od
rzeki i zajmowania przez zabudowę coraz wyższych pozycji terenowych. Rzeka
Warta do końca osiemnastego stulecia stanowiła główny element planistyczny
miasta.
Charakterystyczną cechą dla Poznania jest przenikanie się
krajobrazów historycznych różnych epok. Miasto średniowieczne zostało
wchłonięte przez miasto XIX-wieczne, tak jak parę wieków przedtem miasto
lokowane wtopiło się w układ osad – bez zachowywania sztywnych granic.
Wytwarzanie przestrzeni miejskiej było pełnym konfliktów
procesem społecznym, warunkowanym przez czynniki przyrodnicze, ekonomiczne,
polityczne i kulturowe, tworzące łańcuch przemian krajobrazowych.
Fragmenty krajobrazu kolejno przechodziły poprzez szereg form kulturowych, aż
do swej współczesnej postaci,
zachowując ślady historycznej ewolucji, które uzasadniają oraz
wyznaczają zakres możliwości jego zagospodarowania i przekształcenia.
W wyniku analizy kolejnych etapów rozwoju Poznania
wyodrębniono następujące rodzaje krajobrazów kulturowych:
·
krajobraz naturalny
·
krajobraz wczesnego osadnictwa
·
lokacja miasta
·
miasto w murach
·
krajobraz po likwidacji umocnień
·
miasto twierdza
·
krajobraz po defortyfikacji
·
dwudziestolecie międzywojenne
·
krajobraz powojenny.
Głównym kryterium ich wydzielenia było stwierdzenie
istotnych, dotyczących całego miasta zmian w krajobrazie, traktowanym jako
synteza zjawisk zachodzących w środowisku przyrodniczym i cywilizacyjnym
(kulturowym).
3.2.
Rozpoznanie
zasobów środowiska kulturowego
W oparciu o analizę czynników miastotwórczych, które
zdeterminowały aktualny stan zagospodarowania Poznania, biorąc pod uwagę względy ilościowe i jakościowe zasobów
(zasięg terytorialny, zasięg oddziaływania, wartości kompozycyjne itp.) wyodrębniono z przestrzeni kulturowej cenne
elementy, świadczące o tożsamości miasta.
3.2.1.
Wielkie struktury przestrzenne
W makroskali miasta przestrzeń kształtowały cztery wielkie
struktury:
·
Dzielnice wielkomiejskie Poznania
Centrum, Wilda, Jeżyce, Łazarz,
powstałe od XIII (miasto lokacyjne) do końca XIX wieku, tworzące śródmieście zwarte, intensywnie
zabudowane, o jednolitym wyrazie i wybitnych walorach
architektoniczno-przestrzennych. Jest to obszar znacznych nawarstwień
historycznych, gdzie przekształcenia krajobrazowe następowały najbardziej
dynamicznie.
Aktualnie, widoczna na tym
obszarze silna dekapitalizacja substancji związana jest z nieprawidłowo
przeprowadzonymi regulacjami powojennymi oraz
znacznym przeciążeniem całej
struktury. Mieszkania użytkowane są zbyt intensywnie (nieprawidłowo
przeprowadzone podziały), a ich standard często nie odpowiada współczesnym
zapotrzebowaniom. Obciążenie przestrzeni ulic funkcjami transportowymi,
parkingowymi i usługowymi znacznie przekracza ich możliwości. Tendencja w nowych realizacjach do
przekraczania wykształconych norm gabarytowych tak wysokościowych jak i powierzchniowych
jest wynikiem ignorancji nawarstwień
historycznych. W związku z przemianami gospodarczo-społecznymi następuje
opuszczanie przez mieszkańców rejonów o niskim standardzie zamieszkania.
·
Pas poforteczny wewnętrzny
Założenie urbanistyczne tzw. Ring
Stübbena, powstałe w wyniku likwidacji pruskich umocnień wewnętrznych. Stanowi
pierścień zieleni, składający się z rozległych parków i zieleńców, usytuowanych
wzdłuż szerokich bulwarów, wzbogacony
reprezentacyjną architekturą. W strukturze miasta wyróżnia się walorami
urbanistycznymi w skali ponadkrajowej, a także ułatwia identyfikację miasta.
Największym zagrożeniem dla tego
założenia jest drastyczne odchodzenie
od projektu Josefa Stübbena, szczególnie w zakresie gabarytu zabudowy.
·
Zewnętrzny pas fortów
System elementów struktury
urbanistycznej, w formie pasa rozproszonych fortów, powstały w końcu XIX wieku,
stanowi składową koncentrycznego modelu miasta oraz wartościowy przykład
pruskiego budownictwa militarnego. Miasto w formie wielkogabarytowej przekroczyło
pierścień forteczny w kilku miejscach, najczęściej go „przełamując”.
Kształtowanie otoczenia poszczególnych elementów pierścienia odbywa się obecnie
bez uwzględniania kontekstu fortecznego. Brak dobrych ekspozycji poszczególnych
elementów systemu. Niewłaściwe użytkowanie fortów, czasem wręcz brak
jakiegokolwiek użytkownika powoduje ich niszczenie. Propozycje zagospodarowania
i wykorzystania fortów na ogół nie są zgodne z ich walorami historycznymi,
prowadzą do zniszczenia substancji
zabytkowej. Istnieje presja na zabudowę terenów przylegających bezpośrednio do
fortów. Wskutek tych wszystkich działań obserwuje się postępującą dezintegrację
całości.
·
Strukturalne kliny zieleni
System zieleni krajobrazowej,
opartej na sieci wodnej miasta, polegający na wyodrębnieniu ciągów zieleni,
prowadzonych wzdłuż rzeki Warty i jej dopływów do granic śródmieścia i
tworzących enklawy wśród terenów zabudowanych. Kliny są ułożone krzyżowo,
dzielą miasto na cztery segmenty wypełnione funkcjami mieszkalno-usługowymi.
Plan kształtowania struktury miasta w oparciu o system zieleni powstał w
dwudziestoleciu międzywojennym.
Obecnie pojawia się duże
zagrożenie dla ciągłości klinów. Nacisk na intensyfikację użytkowania terenów
wchodzących w skład klinów oraz wprowadzanie w zbyt dużym zakresie zabudowy i
innych elementów zagospodarowania, słabo związanych z funkcją rekreacyjną, jest
sprzeczne z ekologiczną rolą klinów. Szczególnie niebezpieczne dla ich
charakteru i krajobrazu są tendencje do wprowadzania elementów liniowych (linie
wysokiego napięcia, drogi i.t.p), zwłaszcza prowadzonych wzdłużnie. Brak jest
również sprecyzowanych granic klinów.
3.2.2.
Przestrzenie kulturowe
Obszary cenne dla środowiska kulturowego, nadające odmienny
charakter poszczególnym rejonom Poznania, dokumentują kolejne fazy jego
rozwoju.
Każda z tych struktur, stanowiąc indywidualną wartość, składa
się na pluralizm przestrzenny miasta.
·
Miasta historyczne i przedmieścia
Są to obszary o odległej metryce
historycznej (od X wieku) i bardzo dużych walorach historyczno – przestrzennych
(Ostrów Tumski, Śródka z Ostrówkiem i Komandorią, miasto lokacyjne w murach).
Stanowią trzon obecnego miasta.
Niezabliźnione uszkodzenia tkanki
urbanistycznej tego obszaru pochodzą z okresu wojennego i z powojennych prób
nowych regulacji, lekceważących nawarstwienia kulturowe. Występuje tu silna
dekapitalizacja substancji zabytkowej.
·
Układy dawnych wsi i osad
Układy osadnicze często o
średniowiecznym rodowodzie, zostały włączone w obszar miasta na przestrzeni
ostatnich stu lat. Zachowane wsie i osady stanowią o tradycji
historyczno-kulturowej miasta Poznania.
Struktura nieruchomości na tych
obszarach przystosowana do dawnej produkcji rolnej nie odpowiada
zapotrzebowaniu współczesnego miasta. Korzystna lokalizacja w stosunku do
centrum miasta lub ciągów komunikacyjnych wpływa na podniesienie wartości
terenu, co powoduje silną presję na powstawanie zabudowy nie liczącej się z
realiami historycznymi. Istnieje groźba całkowitego zatarcia historycznej
struktury. Migracje ludnościowe sprawiają, że społeczności lokalne słabo
identyfikują się z zachowanym dziedzictwem i generalnie nie popierają działań
dotyczących jego ochrony.
·
Zespoły zabudowy jedno i wielorodzinnej
Do tej grupy należą historyczne
zespoły zabudowy o podwyższonych walorach przestrzennych, pochodzące głównie z
okresu dwudziestolecia międzywojennego.
Obecnie dość powszechnie występuje
zjawisko obciążania tych zespołów funkcjami usługowymi, co często wiąże się z
modernizacją i przebudową nie nawiązującą do historycznej formy.
·
Zespoły parkowe
Są to zespoły pałacowo - dworsko –
parkowo - folwarczne, a także ogrodowe i willowe, rekreacyjno-sportowe oraz
cmentarze, które stanowią często ciekawe założenia architektoniczno -
krajobrazowe, urozmaicają przestrzeń miasta, stanowią pamiątki historyczne. Tylko 6 najstarszych cmentarzy parafialnych
wpisanych jest do rejestru zabytków, na pozostałych jedynie niektóre pomniki i
grobowce posiadają wpisy w postaci kart do ewidencji konserwatorskiej. Tereny
poza cmentarzami, jako przestrzenie łatwo dostępne, często są zajmowane
pod współczesne inwestycje, co nierzadko związane jest z wypieraniem zabytkowej
zieleni oraz przebudową zachowanych obiektów architektonicznych.
·
Zespoły poprzemysłowe
Powstałe głównie w XIX-w. Niektóre
z obiektów nadal pełną swoje funkcje, inne stanowią atrakcyjne zespoły
poprzemysłowe, o dużych walorach historycznych i artystycznych. Obecnie często
podlegają znacznym przekształceniom związanym z przystosowaniem ich do nowych
funkcji. Traktowane są jako potencjalne tereny inwestycyjne bez konieczności
zachowania istniejącej substancji zabytkowej.
·
Zespoły militarne
Zespoły wojskowe-koszarowe
stanowią głównie pozostałość po pruskiej twierdzy jaką był Poznań w XIX wieku.
Tworzą one jeszcze do chwili obecnej zwarte kompleksy o wyróżniającej
architekturze, choć dzielone tracą swoją zwartość przestrzenną. Obecnie tylko w
niewielkiej części obiekty te wykorzystywane są przez wojsko. Przejęcie
obiektów koszarowych przez różnych użytkowników powoduje ich przebudowę, z
pominięciem kontekstu historycznego, co prowadzi do utraty charakterystycznych
walorów architektonicznych.
3.2.3.
Historyczna sieć komunikacyjna
·
Szlaki drogowe
Historyczna sieć drogowa zachowała
się częściowo w terenie (istniejące ulice), jednak w większości przypadków
tylko w formie podziałów geodezyjnych. Obrazuje ona przebieg historycznych
traktów wychodzących z obszaru staromiejskiego Poznania oraz relacje
przestrzenne jakie występowały lub nadal występują między poszczególnymi
jednostkami przestrzennymi – wsiami, folwarkami, osadami znajdującymi się w
obrębie współczesnego miasta.
Współczesne formy zagospodarowania
większych obszarów często nie uwzględniały dostatecznie dawnej sieci drogowej
szczególnie o lokalnym znaczeniu. Dotyczy to głównie wielkich osiedli zabudowy
blokowej (Rataje, Piątkowo), gdzie pozostały tylko ślady powiązań
przestrzennych i komunikacyjnych funkcjonujących przez setki lat. Zmiana
zagospodarowania ulic – szerokości i nawierzchni jezdni, chodników, zieleni nie
pozostawia na ogół śladu historycznych wartości w przestrzeni ulic z uwagi na
obecne wymogi komunikacyjne.
·
Linie kolejowe
Linie kolejowe wpisują się w
krajobraz Poznania od 1848 roku. Infrastruktura kolejowa bardzo rozbudowana
przestrzennie i technicznie straciła istotną wartość historyczną. Przemiany
ekonomiczne powodowały, że jej część przestała być przydatna. Stąd następował
proces usuwania linii kolejowych, dworców i zajmowania terenów pod inne
funkcje. Ten naturalny proces odbywał się jednak bez udokumentowania (zapisu)
śladów dziedzictwa kolejowego w przestrzeni miasta.
3.3.
Stan
ochrony prawnej
Ochrona dziedzictwa kulturowego realizowana jest w Poznaniu
przez Miejskiego Konserwatora Zabytków oraz Archeologa Wojewódzkiego.
3.3.1.
Ochrona konserwatorska
Obecnie ochrona konserwatorska w mieście zapewniona jest
wyłącznie w formie wpisu do rejestru zabytków. Nie wykorzystana jest możliwość
ustalenia ochrony w formie stref ochrony konserwatorskiej w zapisach
miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.
Ochronie
podlegają:
·
zespoły urbanistyczno – architektoniczne (wpis do
rejestru zabytków nr A 195, A225, A 230, A 231, A 239, A 244, A 274, A 368),
·
obszar śródmieścia (wpis do rejestru zabytków nr A
239),
·
forty zewnętrzne (A 256),
·
niektóre zespoły parkowe i cmentarze poza strefą
śródmiejską (nr A 1358, A1763/407, 1912/A, A394, 2192/A, A315, A287, A317, A
200, A 370, A393, 1840/A, A234, A235, A236, A237, A238).
Wiele
obszarów wartościowych historycznie i przestrzennie pozbawionych jest ochrony
prawnej. Część z nich (mapa O/11) Miejski Konserwator Zabytków postuluje objąć
ochroną poprzez stworzenie odpowiednich zapisów w poszczególnych planach
miejscowych.
3.3.2.
Ochrona archeologiczna
Na terenie miasta wyznaczone są obszary objęte strefami
ochrony archeologicznej oraz strefami występowania znalezisk (mapa nr O/12).